In het webinar-panel zaten Glen Galaich van de Amerikaanse Stupski Foundation, Margit van Wessel van Wageningen University & Research en Maria Eduarda Pessoa de Assis van het Braziliaanse Igarapé Institute. Van Wessel trapte de discussie af met een korte schets van de situatie in Nederland en de gevolgen voor civil society, zoals de enorme bezuinigingen op internationale samenwerking.

Galaich ging vervolgens in op de recente gebeurtenissen in de VS met de aanvallen van de Trump-regering op het maatschappelijk middenveld. Hij gaf een aantal voorbeelden: de wereldwijd voelbare gevolgen van de sluiting van USAID, de ontmanteling van de non-profit organisatie Institute of Peace en meldingen van een paar klimaat-financiers die door de FBI zijn bezocht. ‘We zijn een patrimoniale staat geworden’, aldus Galaich. ‘Daarin draait alles om loyaliteit aan één leider - Trump. Hierdoor is het mogelijk dat onervaren en incompetente personen op sleutelposities komen.’

Overvallen

De Amerikaanse civil society blijkt onvoldoende voorbereid. Galaich: ‘We zagen het aankomen, maar namen niet genoeg maatregelen. Er zijn organisaties die trekken vertonen van wat Timothy Snyder en anderen anticipatory obedience noemen; ze nemen uit voorzorg alvast beperkende maatregelen, zoals het verwijderen van bepaalde teksten van hun websites of het veranderen van voorheen openbare in besloten bijeenkomsten. Hoewel de overheid op dit moment nog weinig concrete acties tegen de sector heeft ondernomen, anticiperen mensen daarop en kruipen als het ware onder de tafel. Aan het andere eind van het spectrum zijn er mensen die hun bondgenoten publiekelijk oproepen om in verzet te komen.’

De ogen van de Amerikaanse civil society zijn volgens Galaich momenteel op twee zaken gericht. ‘Eén maatregel, die naar verwachting in april wordt afgerond, kan leiden tot het inroepen van de Insurrection Act, een wet die de president de bevoegdheid geeft om (zonder toestemming van gouverneurs van de betrokken staten - red.) de Nationale Garde en politie in te zetten tegen “binnenlandse onrust”, zoals protesten en maatschappelijke bewegingen.

‘En in mei wordt een presidentieel decreet van kracht dat alle verschillende agentschappen van de uitvoerende macht oproept om groepen die betrokken zijn bij DEI-werk (diversiteit, gelijkheid en inclusie) in kaart te brengen. Activiteiten op dit gebied worden grotendeels verboden, zeker voor alles wat verband houdt met federale activiteiten. We zien dat organisaties op "waarschuwingslijsten" worden geplaatst door conservatieve en rechtse groeperingen.'

Brazilië

Maria Eduarda Pessoa de Assis deelde inzichten over hoe het Braziliaanse maatschappelijk middenveld zich wist te organiseren en effectief weerstand bood tijdens het presidentschap van Jair Bolsonaro (2018-2022). Brazilië kent een relatief jonge democratie; pas in 1985 eindigde de militaire dictatuur. Eduarda: ‘Toch heeft het land nog steeds te maken met autoritaire reflexen. Onder Bolsonaro werden die versterkt, gekenmerkt door herhaaldelijk pogingen om NGO’s in diskrediet te brengen, de vrijheid van vereniging en meningsuiting te beperken en journalisten, academici en activisten te intimideren.'

Mapping en monitoring

Om de dagelijkse bedreigingen in kaart te brengen en te monitoren ontwikkelde het Igarapé Institute de zogenoemde Civic Space GPS. Eduarda: ‘In de periode2020 - 2022 werden meer dan 3.000 aanvallen gedocumenteerd. Dit betrof de verspreiding van nepnieuws en desinformatie, de intimidatie van activisten, journalisten en academici en het misbruik van overheidsinstrumenten om critici te onderdrukken. Door systematisch data te verzamelen en te publiceren, werd duidelijk hoe ernstig de situatie was. Dit maakte het mogelijk om zowel nationaal als internationaal steun te mobiliseren.'

Mix van strategieën

Pessoa de Assis lichtte toe dat het gebruik van een mix van strategieën op het juiste moment het verschil maakte: ‘Ten eerste was het belangrijk om coalities te smeden over sectoren heen. Zo werkte de civil society samen met uiteenlopende partijen: academici, journalisten, advocaten, lokale overheden en zelfs met partners in de private sector. Dit brede front maakte het verzet geloofwaardig en weerbaarder. Ook zochten we contact met internationale organisaties zoals de Verenigde Naties, de Organisatie van Amerikaanse Staten en het Europees Parlement. Deze “stille diplomatie” zorgde voor externe druk op de Braziliaanse regering.

‘Een tweede strategie was het investeren in het bestrijden van desinformatie. We voerden publiekscampagnes om het vertrouwen in verkiezingen en democratische instituties te behouden. Social media werden ingezet om accurate, begrijpelijke en toegankelijke informatie te verspreiden. En digitale monitoring bracht desinformatie in kaart en bestreed deze effectief.
‘Ten derde werden juridische middelen ingezet om overheidsmisbruik aan te vechten en mensenrechtenverdedigers te beschermen. Het is van groot belang om de mensen die in de frontlinie staan en dagelijkse aanvallen moeten trotseren, te beschermen - inclusief hun mentale gezondheid en veiligheid.

‘En tot slot bleek het belangrijk om vooruit te denken; organisaties investeerden in scenario-planning en risicoanalyses om op toekomstige aanvallen te kunnen anticiperen.'

Duurzame en flexibele steun

Pessoa de Assis gaf aan dat de rol van filantropie cruciaal was, omdat er tijdens deze crisis snelle en flexibele financiering beschikbaar kwam, maar ze plaatste ook enkele kanttekeningen: ‘Zodra de dreiging verminderde, droogde de steun vaak op. De verdediging van de democratische ruimte vereist een permanente inzet, niet alleen noodhulp tijdens crisismomenten.’

De lessen die fondsen volgens Pessoa de Assis uit de Braziliaanse casus kunnen trekken zijn als volgt: financier kerninfrastructuur, niet alleen losse projecten; bied flexibele, langdurige steun aan lokale organisaties; vertrouw op lokaal leiderschap en voorkom top-down benaderingen; investeer in veiligheid, juridische bescherming en mentale gezondheid van activisten; en ondersteun horizontale samenwerkingsstructuren, waaronder participatieve grantmaking.

Democratie is niet vanzelfsprekend, niet in Brazilië, de Verenigde Staten of zelfs in Nederland, zo bleek opnieuw tijdens de discussie. Pessoa de Assis: ‘De strijd om de democratische ruimte stopt niet na een overwinning. Zelfs nu Brazilië bezig is met een proces van “democratische wederopbouw”, blijven veel risico’s bestaan, zoals aanhoudende polarisatie en desinformatie. Daarom blijft dagelijkse waakzaamheid, samenwerking en investeringen in de veerkracht van het maatschappelijk middenveld noodzakelijk.’

Het volledige webinar, georganiseerd in samenwerking met Alliance magazine, is hier te bekijken.