Gustav Mahler centraal tijdens ambitieus festival
Het Concertgebouw eert één van zijn muzikale huisgoden
- Cultuur
- Analyse
Van donderdag 8 tot en met zondag 18 mei het barst Het Concertgebouw zo ongeveer uit zijn voegen met het Mahler Festival. Beoogd chef-dirigent van het Concertgebouworkest Klaus Mäkelä (29) is er van de partij met de Eerste Symfonie (‘Titan’) en de Achtste Symfonie (‘Symphonie der Tausend’). Een analyse.
Anton Bruckner, Gustav Mahler en Richard Strauss: het zijn de muzikale huisgoden van Het Concertgebouw en het Concertgebouworkest. De naamgever van het orkest, Het Concertgebouw, plaatst het monumentale oeuvre van Mahler in mei centraal. Kern daarvan vormen de symfonieën met hun soms reusachtige bezettingen. Gezien de ideale akoestische omstandigheden lijken ze gecomponeerd voor deze goed geconserveerde muziektempel.
Liefhebbers van het Concertgebouworkest zullen de oren spitsen bij de concerten van de jonge Finse dirigent Klaus Mäkelä die al volop warm loopt bij het orkest, waar hij in 2027 de leiding zal nemen als zijn contracten bij andere orkesten aflopen. Toch zal het Concertgebouworkest hem straks moeten delen met het Chicago Symphony Orchestra. Kan Mäkelä de Amsterdamse Mahlertraditie met verve voortzetten?
In een recent interview liet hij zich ontvallen dat hij de beroemde Oostenrijker wegens de moeilijkheidsgraad van diens muziek jarenlang als tegenstander beschouwde. Om daar aan toe te voegen: ‘Maar inmiddels is hij een vriend.’ Bij Mäkelä draait het – net als bij zijn liefhebberij fotografie – om focus. ‘Je kunt zeggen dat een foto één uniek moment vastlegt, maar een concert is even uniek. Het volgende zal altijd anders zijn.’
Geconstrueerde traditie
Mahler vond begin vorige eeuw in Het Concertgebouw een tweede thuis. Voormalig chef-dirigent Willem Mengelberg (1895 – 1945) herkende als een van de weinigen de kwaliteiten van Mahlers destijds verguisde muziek. Een Amsterdamse traditie werd geconstrueerd met in 1920 het eerste Mahler Festival en in 1995 het tweede. Voor wie in 1995 niet in de Grote Zaal paste, verrees een tent op het Museumplein. In 2025 is er een Paviljoen met livestream.
Kritiek is er ook. Sommigen vinden de muziek van Mahler met zijn opzwepende klankexplosies epaterend, humorloos en neurotisch. Ze slaan de Amsterdamse Mahlergekte met gefronste wenkbrauwen gade en hebben de memorabilia van 1995 nog vers in het geheugen: van mokken tot manchetknopen en van dassen tot T-shirts. Er was zelfs een voetbalwedstrijd waarbij de musici van het Concertgebouworkest de Wiener Philharmoniker versloegen.
Intussen trok het Mahler Festival van 1995 meer dan 34.000 bezoekers, onder wie 30% afkomstig uit het buitenland. De muziekwetenschap kreeg een impuls met een vierdaags symposium (‘Gustav Mahler: The World Listens’) inclusief boekpublicatie. Mahlerexperts als Henry-Louis de la Grange en Donald Michell hadden er hun handen vol aan. En kleindochter Marina Mahler schonk een beeld van haar grootvader aan Het Concertgebouw.
Zoekende held
‘Mahler is een wereld, een universum’, liet de voormalig chef-dirigent van het Concertgebouworkest Mariss Jansons (2004 – 2015) zich eens ontvallen. ‘Hij wilde alles in zijn muziek uitdrukken en dat heeft niemand zo gedaan. Weinig componisten zijn in staat zo’n ongekend spectrum aan stemmingen en gedachten uit te drukken, van drama en vreugde tot sarcasme en haat. Hij heeft alle denkbare vragen gesteld over de grote levenskwesties, de problemen van ons bestaan.’
Wie zich door dat laatste voelt aangesproken, leze het essay ‘De laatste vragen van Gustav Mahler’ van Rob Riemen, oprichter en directeur van het Nexus Instituut. Dit opstel is verschenen in 2011 in het gelijknamige Tijdschrift Nexus 59. Aanleiding was de Nexus Conferentie ‘The Questor Hero. Gustav Mahler’s Ultimate Questions on Man, Art and God’.
Monumentale vragen
De thematiek van deze conferentie met de monumentale vragen, lijkt veertien jaar later nog actueler en relevanter. Riemen van Nexus zei daar destijds onder meer over: ‘Mahler was een componist die hele grote vragen stelde. Waarom lijden mensen? Bestaat God? Waarom is er de dood? Wat kan de kunst? Wat mag de kunst? Wat maakt het leven de moeite waarde?’
Mahler stelde deze vragen tijdens een Europese cultuur die in een crisis geraakte. Riemen in 2011: ‘Wij zien die crisisverschijnselen terug. Ik denk dat vragen die Mahler stelde verschrikkelijk belangrijk zijn voor onze tijd omdat we te lang die vragen niet meer hebben gesteld. We houden ons met van alles bezig, maar nooit worden wezenlijke vragen echt aan de orde gesteld. Wie zijn wij? Waar zijn we mee bezig? En wat is voor ons nu nog echt belangrijk?’
Ongelukkig gesternte
In 2025 zijn dit nog meer dan in 2011 de vragen waar het om draait nu de 47ste president van de Verenigde Staten het einde van de liberale democratie lijkt in te luiden. En nu Nederland alle zeilen moet bijzetten om zijn kwetsbaarheid te verminderen. Zo bezien lijkt het Mahler Festival met zijn laatromantische pathetiek de ideale muzikale omlijsting van het ongelukkige gesternte van deze tijd. Hopelijk een wake-up call voor politiek en polder.