De titel van het boek – Het woord dat de door verslaat – is ontleend de wederwaardigheden van aan de Joods-Italiaanse schrijver Primo Levi, een van de overlevenden van Auschwitz. In zijn verslag over zijn verblijf in deze doodsfabriek – geboekstaafd in Is dit een mens – vertelt Levi dat verzen van Dante voor hem de levensreddende woorden waren die de door konden verslaan.In het bijzonder de 26ste canto van Dante’s Inferno: Bedenk te zijn verwekt niet voor en bestaan van reddeloze dieren, maar teneinde slechts achter deugd en kennis aan te gaan.

Theater van de wereld

Het boekt opent met een parade van figuranten van Grootheid. Voorop loopt een trotse Donald J. Trump, achter diens brede schouders de kleine Poetin op schoenen met verhoogde hakken. Dan de Hongaar Orbán, het colbertjasje strak om zijn buik. Daarachter Erdoğan, gevolgd door Netanyahu met keppeltje. Vervolgens een glimlachende Mohammad bin Salman al-Saoed, de strenge generaal Sisi uit Egypte, Modi van India, Kim Jong-un en anderen.

De figuur Grootheid is een hoogmis aan het opvoeren voor de aanbidding van zijn godheid: het Grote Getal en hij verordonneert dat alles en iedereen het Grote Getal zal vereren. We zien ook tal van economen en bankiers die hun diepe respect betuigen voor de godheid Grote Getal die zij vol ontzag ‘Mammon’ noemen. Intussen zien we dat Grootheid zo nu en dan verandert in de gedaante van Macht, Overheersing, Imperium of Rijkdom.

Plotseling verschijnt vanuit het schimmenrijk de Franse filosofe Simone Weil. Haar boodschap is duidelijk: Grootheid, daar op het wereldtoneel met zijn hoogmis voor het Grote Getal is niets anders dan valse grootheid. ‘De politiek is verworden tot een techniek om macht te verkrijgen en te behouden. Maar macht kan nooit een doel op zich zijn. Het is per definitie niet meer dan een middel.’

Volgens Weil zijn we dat vergeten omdat er iets fundamenteel mis is met onze geestelijke vorming. ‘De inspiratie voor een dergelijke geestelijke vorming moet, net als de methode zelf, worden gezocht in de eeuwige waarheden die er zijn …’ Dan zien we drie andere schimmen verschijnen die haar ideeën kracht bijzetten: die van de Duitse schrijver Thomas Mann, de Franse schrijver Georges Bernanos en de jong gestorven Britse dichter Percy Shelley.

Clio

Na het aanhoren van deze vier schimmen wisselt het decor. De verteller laat het theater van de wereld achter zich en zit binnen met hout voor het vuur, een boek en een glas wijn. Net als hij in slaap is gedommeld staat er een mooie jonge dame voor hem, gekleed in een rode jurk met een open hals. Een kleine parel blinkt aan een zilveren ketting. In haar rechterhand houdt ze een dik, gebonden boek. Het is Clio, de muze van de geschiedenis. Ze heeft haar kleding aangepast aan deze tijd.

Na de vier schimmen volgen vier tijdloze verhalen over hoe ware grootheid niets anders is dan het verzet tegen de dood. Het eerste verhaal gaat over een stervende en zijn levensles; het tweede over mensen die het woord wisten te spreken dat de dood verslaat; het derde over de vergeten kunst van het lezen en het vierde over de kunsten. Anders gezegd: de levensles, de vlag van de hoop, lezen en de kunst van het leven en tot slot utopist in ingewikkelde tijden.

Het boek eindig met een passage over wat de Muzen mensen schenken voor het voorbestaan van een beschaafde wereld waarin in vrede kan worden geleefd: onmisbare educatie die mensen bevrijdt. Bevrijdt van hun onwetendheid, vooroordelen, angsten kleingeestigheid, onvermogen zichzelf te uiten. ‘Het is de enige educatie die mensen weer kan doen beseffen wat ware grootheid is’, zo lezen we.

Humanisme

Het boek van Riemen (1962) komt op een keerpunt. De auteur weet door te dringen tot de haarvaten van het Europese humanisme: ‘een traditie waarin de waardigheid van ieder menselijk individu centraal staat, en woorden als ‘‘wetenschap’’, ‘‘waarheid’’, ‘‘cultuur’’, ‘‘democratie’’ en ‘‘beschaving’’ in hun eigenlijke betekenis worden gekend en gecultiveerd’. De bestudering ervan is de missie van het Nexus Instituut en het gelijknamige tijdschrift. De honderdste editie zal in het voorjaar van 2026 verschijnen.

Tegelijk publiceerde het Witte Huis onlangs zijn National Security Strategy waarin Europa lijkt te zijn verworden tot een quantité négligeable. De vraag is nu wat het verschil wordt tussen de Amerikaanse retoriek en wat zich daadwerkelijk achter de schermen zal afspelen. Toch lijkt er weinig meer over van de bijzondere verhouding tussen de VS en Europa. Het snelle en nerveuze oscilleren van de politieke gebeurtenissen maakt de situatie er niet overzichtelijker op.

De American Dream, vooral een droom van Europeanen, is uit elkaar gespat. Het is nu aan Europa om zich snel te herpakken wil het een rol blijven spelen in een multipolaire wereld met de VS en China als dominante spelers. Hopelijk kunnen de lessen uit het Europese humanisme daarbij een rol spelen. Met als voorbehoud dat elke historisch periode zijn eigen karakter, ‘logica’, complexiteit en veelvormigheid heeft. Het verleden herhaalt zich, maar steeds weer op een andere wijze.

https://nexus-instituut.nl/

Zakelijke informatie:

Rob Riemen, Het woord dat de dood verslaat. Verhalen over ware grootheid, 151 pagina’s, uitgeverij Balans, € 20,00.