Nuttig en nodig. De Stichting Leerstoel Uytenbogaert maakte het mogelijk dat aan de Faculteit der Geesteswetenschappen in Leiden structureel aandacht kwam voor verdraagzaamheid, een van de meest actuele vraagstukken van deze tijd. Tegelijkertijd een belangrijk ankerpunt in de Nederlandse politieke geschiedenis. Kernvraag: hoe kan verdraagzaamheid bijdragen aan ons samenleven in tijden van zorgen over toenemende polarisatie?

De huidige leerstoelhouder Bastiaan Rijpkema – rechtsfilosoof en jurist – wijdde er zijn oratie aan, getiteld ‘Tolerantie als democratisch ethos’. Rijpkema richtte zich ook op een vraag in het verlengde hiervan: waar moet tolerantie beperkt worden voordat ze omslaat in intolerantie? Een discussie die ook bekend is als de vraag naar ‘weerbare democratie’. De leerstoel is ondergebracht bij Religiestudies aan het Leiden Insitute for Area Studies en wordt gefinancierd door giften, subsidies en donaties van particulieren en fondsen.

Rijpkema (Zwolle, 1987) is tevens hoogleraar Encyclopedie van de Rechtswetenschap. Hij verrichte in de afgelopen jaren vernieuwend onderzoek naar filosofische en juridische vragen rond tolerantie. Rijpkema is een prominente stem in het wetenschappelijke en maatschappelijke debat over democratieverdediging en verdraagzaamheid en wordt regelmatig door de media en overheden aangezocht als expert.

In de proefschriftonderzoeken van Eva Polman en Bart Schreuders worden vragen rond respectievelijk weerbaar burgerschap en tolerantielessen uit de Nederlandse zestiende-eeuw uitgediept. Vanuit de Leerstoel Verdraagzaamheid worden bovendien regelmatig bijdragen aan het publieke debat geleverd. Rijpkema was in de afgelopen jaren onder meer columnist van De Groene Amsterdammer.

Hoe actueel kan een leerstoel zijn?

Röselaers: ‘Het kan niet actueler. Een ieder leeft tegenwoordig in de eigen bubbel. In de omgang met elkaar ontbreekt de nuance, een tolerante sfeer. Dat baart zorgen voor toekomstige generaties. Een typisch Remonstrants motto luidt: ‘‘Eenheid in het nodige, vrijheid in het niet-nodige, in beide de liefde’’. Anders gezegd: je hoeft niet zoveel te geloven, want er is veel vrije ruimte, maar daarin gaan we wel verdraagzaam met elkaar om.’

Wat is tot dusver bereikt?

‘De basis is er. Verdraagzaamheid staat op de kaart. De leerstoel ontvangt regelmatig uitnodigingen voor voordrachten en activiteiten met betrekking tot dit thema. De bijzonder hoogleraar en de beide aio’s hebben de thematiek van verdraagzaamheid verdiept en een brede kring aan zich weten te binden. Onze boodschap resoneert, zeker in het huidige politieke klimaat in Nederland en daarbuiten. De geest van tolerantie, die zo vervlochten is met de Nederlandse geschiedenis, mag niet verdwijnen.’

In juli 2026 gaat de leerstoel een nieuwe fase in?

Kruseman: ‘Veel Leidse alumni steunen ons. Het devies van de universiteit luidt ‘‘Bolwerk van de Vrijheid’’. Van daaruit zijn we gestart met de Stichting Leerstoel Uytenbogaert en in die richting willen voortgaan: van leerstoel naar kennis hub. Verlenging van de leerstoel voor een nieuwe periode van vijf jaar, inclusief aanstellingen voor een promovendus (voltijds) en een postdoc-onderzoeker, kost circa € 700.000. We willen graag in contact komen met vertegenwoordigers van bedrijven en fondsen die verlenging van de leerstoel mogelijk willen maken.’

‘De Stichting Leerstoel Uytenbogaert ondersteunt de leerstoel financieel en als klankbord. Zij is tevens betrokken bij de lange-termijnontwikkelingen. Een volgende leerstoelhouder moet evenals Rijpkema een charismatisch iemand zijn. Een echte wetenschapper die bevlogen collega kan geven en een groot publiek aan zich weet te binden. Met een sterke focus op maatschappelijke relevantie. Het profiel is interdisciplinair, waarbij een combinatie van filosofische, juridische, politieke en historische perspectieven tot aanbeveling strekt.’

Bestandstwisten

Het gesprek komt op verdraagzaamheid in historische perspectief. De term tolerantie werd aanvankelijk uitsluitend gebruikt voor godsdienstige verdraagzaamheid. Het gaat al snel over de geloofstwisten aan het begin van de zeventiende eeuw tussen de Remonstranten en de Contra-Remonstranten. Het voert in dit bestek te ver om uitgebreider in te gaan op hoofdrolspelers onder wie de Leidse theologen Gomarus en Arminius alsmede stadhouder/legeraanvoerder Prins Maurits van Oranje en raadspensionaris van Holland Johan van Oldenbarneveldt.

Uytenbogaert (1557 – 1644), bekend van zijn in 1633 door Rembrandt geschilderde portret, was een belangrijke kerkelijke figuur in zijn tijd. Deze hofprediker van prins Maurits was een leider bij het indienen van de Remonstrantie in 1610, het proteststuk bevatte een pleidooi voor vrijheid en verdraagzaamheid. Een van de punten van dit betoog, dat werd neergelegd bij de Staten-Generaal, was dat er verscheidenheid in religieuze opvatting mogelijk moest zijn.

De opvattingen van Uytenbogaert en de zijnen, onder wie Hugo de Groot, werden door de Dordtse Synode van 1618 en 1619 afgewezen. De calvinisten hebben eerst een plaats voor hun kerk willen veroveren in de strijd tegen Spanje. Dit ‘calviniseringsproces’ was nog maar nauwelijks voltooid toen de Remonstranten met steun van de Staten van Holland een poging ondernamen die kerk toch weer van binnenuit te veranderen.

Het calvinisme bleek echter aanvankelijk sterk genoeg om deze aanval af te slaan. De Remonstrantse stroming werd verboden. De Remonstranten weken uit en richtten in 1619 in Antwerpen de Remonstrantse Broederschap op. In de loop van de zeventiende eeuw werden Remonstranten – evenals Katholieken, Joden, Doopsgezinden en Lutheranen – echter weer gedoogd. Ze konden hun geloof in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden weer belijden.

In de tijd van de Verlichting werd verdraagzaamheid erkend als een publieke deugd en een christelijke kernwaarde. In de eeuwen daarna werd godsdienstvrijheid ingekaderd in de universele rechten van de mens en kom zij met een serie andere grondrechten onderdeel uitmaken van de fundamenten van de moderne rechtsstaat. Tot zover de bewogen voorgeschiedenis van verdraagzaamheid.

Andere tijden, terug naar de onze. Aan de basis van de Stichting Leerstoel Uytenbogaert, in 2019, stond wijlen mr. Jan Maarten Boll, voormalig staatsraad en eertijds voorzitter van de Vereniging Rembrandt. Hij opereerde in nauwe samenspraak met diplomatenzoon Röselaers, predikant van de remonstrantse (vrijzinnige) gemeente Bussum van de (Franstalige) Waalse Kerk in Amsterdam en tevens auteur. Röselaers is sindsdien secretaris van de stichting.

Wat maakt de governance van de leerstoel bijzonder?

Kruseman: ‘Zowel de leden van het bestuur als die van de Raad van Advies hebben verschillende religieuze achtergronden. Het bestuur, onder voorzitterschap van Geert Corstens, oud-president van de Hoge Raad der Nederlanden, is als een broederschap van tolerantie. De sfeer is constructief en gemoedelijk. Voor de Raad van Advies, waarvan ikzelf lid ben, geldt hetzelfde. Er wordt naar elkaar geluisterd ook als de meningen afwijkend zijn. Verdraagzaamheid moet je onderhouden en is niet vanzelfsprekend.’

‘Bijzonder blijft de figuur Uytenbogaert. Hij stond voor zijn zaak. Mijn echtgenoot vond het belangrijk dat zowel de hervormden als de remonstranten achter de leerstoel stonden. Hij hield zeer van Rembrandts portret van de toen 76-jarige predikant, gekleed in zwarte toga en met indringende blik waarmee hij zo’n ingrijpende en gezaghebbende indruk maakt. Het Rijksmuseum heeft destijds een kleine tentoonstelling ingericht rond dit portret.’

Wat brengt de toekomst?

Röselaers: ‘De leerstoel moet een echte denktank worden. Net als bij Rijpkema het geval is moet ook zijn opvolger vanaf juli volgend jaar regelmatig om advies gevraagd worden door ministeries. Daar zit een belangrijke meerwaarde. Wat betekent tolerantie vandaag? En wat vraagt dat van burgers? Die stap willen we de komende jaren zetten. Wij hebben vanuit de hub iets te vertellen en kunnen het debat verrijken met onze inzichten.’

Wat betekent dit concreet?

‘De leerstoel wil zijn hub-functie uitbreiden en zich ontwikkelen tot hét Nederlandse centrum op het vlak onderzoek, onderwijs en debat rond het thema tolerantie. Een agenderende en aanjagende rol spelen in het publieke debat. Opties bij dit groeimodel zijn onder meer de opzet van een herkenbaar eigen platform en het uitschrijven van een periodieke scriptieprijs. Maar ook een Fellow-systeem, waarmee het al ontstane rijke palet aan samenwerkingen duurzamer aan de Leerstoel verbonden kan worden.’

Tot slot

De Leidse Leerstoel Verdraagzaamheid staat in een lange historische lijn inzake tolerantie, teruggaand tot geloofstwisten in 1604, nog vóór het Twaalfjarig Bestand (1609 – 1621) – een belangrijke een episode in de Nederlandse Opstand (voorheen Tachtigjarige Oorlog genoemd). Deze bestandstwisten tussen de strenge Gomarus en de vrijzinnige Arminius, gesteund door Uytenbogaert, werden deels uitgevochten aan de Leidse universiteit.

Het is ook deze universiteit die, zoals een van de eerste voorstellen voor een curriculum het formuleerde, een leerschool wilde zijn voor kerk en samenleving, een seminarium ecclesiae et reipublicae. Sinds 1875, toen de universiteit zijn 300-jarig bestaan vierde, werden Bolwerk der vrijheid (Libertatis praesidium) gevleugelde woorden. Ze werden in 1917 tot devies van de universiteit verheven.

Meer informatie over de leerstoel: https://leerstoelverdraagzaamheid.nl Meer informatie over de begunstiging ervan: jhroselaers@gmail.com